Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (July 2007) > Dosya > Irak’ta Kürt hareketi
Dosya
Irak’ta Kürt hareketi
Mesut Özcan
IRAK’TA Arap­lar­dan son­ra ikin­ci önem­li et­nik gru­bu oluş­tu­ran Kürt­le­rin ül­ke­nin ku­ru­lu­şun­dan bu ya­na mer­ke­zî yö­ne­tim­le so­run­la­rı dal­ga­la­na­rak de­vam ede­gel­di. Irak dev­le­ti­nin ku­rul­du­ğu ilk yıl­lar­da İs­tan­bul ve ba­zı Av­ru­pa şe­hir­le­rin­de eği­tim gör­müş olan­lar ara­sın­da mil­li­yet­çi­lik an­la­yı­şı­na sa­hip bir elit var idiy­se de, o dö­nem­de Kürt nü­fu­sun bü­yük bö­lü­mü ka­bi­le ya­pı­sı­nı ko­ru­yor­du. 1920’le­rin ba­şın­da Kürt mu­ha­le­fe­tin li­de­ri Sü­ley­ma­ni­ye’de bu­lu­nan Bar­zen­ci ai­le­si; bu ha­re­ke­tin ba­şı da Ka­di­ri ce­maa­ti men­su­bu Şeyh Mah­mud idi. Şeyh Mah­mud bu ka­bi­le bağ­la­rı­nı ve di­nî söy­le­mi self-de­ter­mi­nas­yon çağ­rı­la­rı ile bir­leş­ti­re­rek ön­ce İn­gi­liz­le­re da­ha son­ra da Irak yö­ne­ti­mi­ne kar­şı ayak­lan­dı. 1930’lar­dan son­ra Kürt mu­ha­le­fe­tin li­der­li­ği Sü­ley­ma­ni­ye kö­ken­li Ka­di­ri Bar­zen­ci ai­le­sin­den, Mu­sul kö­ken­li Nak­şi­ben­di Bar­za­ni ai­le­si­ne geç­ti.
1932’de ba­ğım­sız­lı­ğın ka­za­nıl­ma­sın­dan 1958 Dar­be­si’ne ka­dar Irak, Ha­şi­mi ha­ne­da­nı­nın yö­ne­ti­min­dey­di. İlk kral Fay­sal’ın 1933’te öl­me­sin­den son­ra ye­ri­ne oğ­lu Ga­zi geç­ti. Ga­zi de 1939’da bir ka­za­da ölün­ce ye­ri­ne İn­gi­liz yan­lı­sı ku­ze­ni Ab­dul­lah’ın atan­ma­sı ve ar­dın­dan İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nın baş­la­ma­sıy­la Irak’ta­ki den­ge­ler iyi­ce ka­rış­tı. Ül­ke­nin si­ya­si ha­ya­tın­da ya­şa­nan bu de­ği­şik­lik­ler, Kürt ha­re­ke­tin­de­ki ge­liş­me­le­ri de et­ki­le­di. Şu an Kürt ha­re­ke­ti­nin iki önem­li li­de­rin­den bi­ri olan Me­sut Bar­za­ni’nin ba­ba­sı Mol­la Mus­ta­fa Bar­za­ni 1930’lu yıl­la­rın ilk ya­rı­sın­da Irak’ta­ki Kürt si­ya­se­ti­nin en et­kin fi­gür­le­rin­den bi­ri ola­rak or­ta­ya çık­tı. Bar­zan böl­ge­sin­de hü­kü­me­te kar­şı çe­şit­li ayak­lan­ma­la­rı ör­güt­le­dik­ten son­ra, 1936’da Sü­ley­ma­ni­ye’de bir çe­şit göz hap­sin­de ya­şa­ma­ya mec­bur bı­ra­kıl­dı. Bu­ra­da kal­dı­ğı sü­re içe­ri­sin­de çe­şit­li Kürt en­te­lek­tü­el­ler­le bağ­lan­tı kur­du ve 1939’da ku­ru­lan He­wa (Umut) Par­ti­si’nin te­me­li bu şe­kil­de atıl­dı. Bu par­ti ide­olo­jik ola­rak ol­duk­ça fark­lı grup­la­rın bir ara­ya gel­di­ği bir par­tiy­di.
1941’de İn­gil­te­re’nin ül­ke­yi ye­ni­den iş­gal et­me­sin­den son­ra Irak­lı yet­ki­li­le­rin dik­kat­le­ri­ni gü­ne­ye yo­ğun­laş­tır­ma­sıy­la ku­zey­de­ki Kürt grup­lar ra­hat ha­re­ket et­me im­ka­nı bul­du­lar. Bu dö­nem­de Bar­za­ni Sü­ley­ma­ni­ye’den ka­ça­rak Bar­zan’a dön­dü ve ora­da ayak­lan­ma baş­lat­tı. Bu dö­nem­de İn­gi­liz­le­rin des­te­ği­ni ka­za­na­rak oto­no­mi el­de et­me­ye ça­lış­tı. Bu ça­ba­lar çer­çe­ve­sin­de 1943’te pat­lak ve­ren is­yan sı­ra­sın­da Mol­la Mus­ta­fa Bar­za­ni Sov­yet­ler­le de te­ma­sa geç­ti. 30 Ka­sım 1943’te Bar­za­ni Tah­ran’da Sta­lin’le gö­rü­şe­rek Kürt ha­re­ke­ti­ne des­tek is­te­di. Bu nok­ta­da Sta­lin’in olum­lu bir ta­vır gös­ter­di­ği kay­de­di­li­yor.
İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı’nın so­nun­da ken­di­si­ni güç­lü his­se­den Irak mer­ke­zî yö­ne­ti­mi ku­zey­de­ki oto­ri­te­si­ni ye­ni­den sağ­la­mak üze­re ha­re­ke­te geç­ti. Bu ha­re­kat son­ra­sın­da Bar­za­ni 1945 Ekim’in­de İran’a kaç­mak zo­run­da kal­dı ve ar­dın­dan Sov­yet­ler’e sı­ğın­dı. İs­yan 1946 yı­lı içe­ri­sin­de so­na er­di ve Kürt ha­re­ke­ti­nin ye­ni­den can­lan­ma­sı 1958 Dev­ri­mi son­ra­sı­na kal­dı. 14 Tem­muz 1958’de Ge­ne­ral Kâ­sım’ın ger­çek­leş­tir­di­ği dar­be ile Irak’ta kral­lık dev­ril­di ve cum­hu­ri­yet ku­rul­du. Ama par­la­men­to­nun iş­ler­li­ği ve hal­kın ta­lep­le­ri­nin yö­ne­ti­me ne öl­çü­de yan­sı­dı­ğı cid­di bir so­ru işa­re­ti ola­rak kal­dı. Ger­çek­leş­ti­ri­len dar­be son­ra­sın­da hal­kın fark­lı ke­sim­le­ri­nin des­te­ği­ni ala­bil­mek, ilan edi­len cum­hu­ri­yet için ol­duk­ça önem­liy­di. Ay­rı­ca dar­be gi­bi bü­yük bir dö­nü­şüm son­ra­sın­da fark­lı top­lum­sal ke­sim­ler ye­ni ya­pı­lan­ma­dan ken­di­le­ri adı­na umut­lu idi­ler. Bu çer­çe­ve­de 1958 son­ra­sın­da Ab­dül­ke­rim Kâ­sım, Bar­za­ni’yi Irak’a da­vet et­ti ve ona pa­ra ve si­lah sağ­la­dı. Kâ­sım’ın Ku­veyt’e kar­şı iz­le­di­ği teh­dit­kâr ta­vır ve pet­rol po­li­ti­ka­sı Arap ül­ke­le­ri ve İn­gil­te­re ile ara­sı­nın bo­zul­ma­sı­na ne­den ol­du. Kâ­sım ile Bar­za­ni ara­sın­da­ki iliş­ki­ler 1961’de ta­raf­la­rın fark­lı bek­len­ti­le­ri ça­tış­ma­la­ra dö­nü­şe­ne ka­dar de­vam et­ti. Kürt­ler de ku­zey­de bir ayak­lan­ma baş­lat­tı. Bu şart­lar al­tın­da Ba­as Par­ti­si ile iş­bir­li­ği ya­pan or­du için­de­ki bir grup 8 Şu­bat 1963’te dar­be yap­tı. Ba­as Par­ti­si bu dar­be­de önem­li rol oy­na­dıy­sa da yö­ne­tim­de­ki et­kin­li­ği 9 ay sür­dü. Kâ­sım’ın yar­dım­cı­lı­ğı­nı ya­pan ama son­ra an­la­şa­ma­ya­rak ay­rı­lan Ab­düs­se­lam Arif cum­hur­baş­ka­nı ol­du ve 1963 so­nun­da Ba­as­çı­la­rı yö­ne­tim­den tas­fi­ye et­ti.
 
Ba­as Dö­ne­mi
1963’te Kâ­sım yö­ne­ti­mi­nin dev­ril­me­sin­den son­ra Kürt­le­rin mer­ke­zî yö­ne­tim­le iliş­ki­le­ri so­run­lu ol­ma­ya de­vam et­ti. 1966’da Baş­ba­kan Ab­dur­rah­man el-Baz­zaz, Kürt is­yan­cı­la­ra af ge­tir­di; Kürt so­ru­nu­nun çö­zü­mü için 12 mad­de­lik bir prog­ram açık­la­mış ol­sa da bu prog­ram or­du­nun mu­ha­le­fe­ti ne­de­niy­le uy­gu­la­ma­ya ko­nu­la­ma­dı. Bu dö­nem Arif’in 1966’da bir uçak ka­za­sın­da öl­me­si­ne ka­dar de­vam et­ti. Ye­ri­ne ge­çen kar­de­şi Ab­dur­rah­man Arif’in yö­ne­ti­mi ise 1968’de Ge­ne­ral Ah­med Ha­san el-Be­kir li­der­li­ğin­de­ki Ba­as­çı­la­rın yap­tı­ğı dar­be­ye ka­dar sür­dü. Sad­dam Hü­se­yin, Be­kir’in yar­dım­cı­sıy­dı; ama yö­ne­tim­de ol­duk­ça et­kin­di. 1968’de Ba­as­çı­la­rın yö­ne­ti­mi ele ge­çir­me­le­ri son­ra­sın­da Kürt so­ru­nun çö­zü­mü yö­nün­de çe­şit­li gi­ri­şim­ler ol­du. Bu an­lam­da 11 Mart 1970’te açık­la­nan 15 mad­de­lik ma­ni­fes­to önem­li­dir. Bu ma­ni­fes­to ile Irak hal­kı­nın Arap­lar­dan ve Kürt­ler­den oluş­tu­ğu ka­bul edil­di; Kürt­le­re, nü­fu­sun ço­ğun­lu­ğu­nu oluş­tur­duk­la­rı böl­ge­ler­de dört yıl için­de oto­no­mi­nin ya­nı sı­ra, nü­fus­la­rı ora­nın­da hü­kü­met­te tem­sil edil­me­le­ri sö­zü ve­ril­di. Bun­la­ra kar­şı­lık Kürt­ler de peş­mer­ge­le­ri si­lah­sız­lan­dı­ra­cak, ağır si­lah­la­rı­nı ve rad­yo ve­ri­ci­le­ri­ni hü­kü­me­te tes­lim ede­cek­ler­di. Bu ma­ni­fes­to ve 1974’te­ki ka­nu­ni dü­zen­le­me­ler­le Kürt­le­re do­ğal kay­nak­lar üze­rin­de kıs­mi kon­trol hak­kı da ve­ril­di; ama iç gü­ven­lik, sa­vun­ma ve dış iliş­ki­ler mer­ke­zî yö­ne­ti­min kon­tro­lün­de kal­dı.
Bu ka­rar­la­rın uy­gu­lan­ma­sı sı­ra­sın­da ilk ay­lar­da so­run çık­ma­sa da, da­ha son­ra ta­raf­lar ara­sın­da gü­ven­siz­lik hâ­kim ol­ma­ya baş­la­dı. Mol­la Mus­ta­fa Bar­za­ni ABD, İs­ra­il ve İran’ın des­tek va­at­le­ri ve Ba­as yö­ne­ti­mi­nin ken­di­si­ne kar­şı iki sui­kast gi­ri­şi­mi son­ra­sın­da ta­lep­le­ri­ni ar­tır­dı. Özel­lik­le pet­rol zen­gi­ni Ker­kük’ün Kürt böl­ge­si­ne bağ­lan­ma­sı­nı, ken­di as­ke­rî gü­cü­nü bu­lun­du­ra­bil­me­yi ve di­ğer ül­ke­ler­le te­mas ku­ra­bil­me­yi ta­lep et­ti. 1974’te gö­rüş­me­ler ba­şa­rı­sız­lık­la so­nuç­la­nın­ca mer­ke­zî hü­kü­met, ken­di kon­tro­lü al­tın­da­ki böl­ge­ler­de Mart ma­ni­fes­to­su­nu uy­gu­la­ma­ya ha­zır ol­du­ğu­nu açık­la­dı. Bu­nu ger­çek­leş­tir­mek için bir kon­sey oluş­tur­sa da, Kürt­ler si­lah­lı mü­ca­de­le­ye gi­riş­ti­ler. Bu is­yan, Mart 1975’te İran ve Irak’ın Ce­za­yir’de ya­pı­lan OPEC top­lan­tı­sın­da an­laş­ma­ya var­ma­la­rı­na ve İran’ın Kürt­le­re ver­di­ği des­te­ği kes­me­si­ne ka­dar de­vam et­ti.
Di­nî ve aşi­ret kö­ken­li bu Kürt mu­ha­le­fet ha­re­ket­le­ri­nin ya­nı sı­ra 1932 son­ra­sın­da se­kü­ler ka­rak­ter­li bir Kürt en­te­lek­tü­el ha­re­ke­ti de or­ta­ya çık­tı. Bu ha­re­ket 1946’da ku­ru­lan Kür­dis­tan De­mok­ra­tik Par­ti­si (KDP)’nde ken­di­ni ifa­de im­ka­nı bul­du. Ama bu ha­re­ke­tin her­han­gi bir aşi­ret te­me­li yok­tu ve 1958 ön­ce­sin­de Irak yö­ne­ti­mi için bir so­run teş­kil et­mi­yor­du. KDP için­de­ki ay­rış­ma 1959’da baş­la­dı. 1964’te bö­lün­me ve iki grup ara­sın­da ilk ça­tış­ma­lar or­ta­ya çık­tı. 1975 is­ya­nı­nın Irak’ın İran’la an­la­şa­rak İran’ın sağ­la­dı­ğı des­te­ği kes­me­si­nin ar­dın­dan kan­lı bir şe­kil­de bas­tı­rıl­ma­sıy­la Kürt mu­ha­le­fe­ti cid­di bir dar­be ye­di. Mol­la Mus­ta­fa Bar­za­ni ABD’ye git­mek zo­run­da kal­dı ve ora­da öl­dü. KDP’nin li­der­li­ği­ni oğ­lu Me­sut Bar­za­ni üst­len­di. 1975 is­ya­nı­nın bas­tı­rıl­ma­sın­dan son­ra o dö­nem­de KDP’nin Su­ri­ye ve Lüb­nan tem­sil­ci­si olan Ce­lal Ta­la­ba­ni 1976’da ken­di par­ti­si Kür­dis­tan Yurt­se­ver­ler Bir­li­ği (KYB)’ni kur­du.
Bun­dan son­ra­ki sü­reç­te iki ta­raf ara­sın­da­ki mü­ca­de­le de­vam et­ti; iki grup bir­bir­le­ri­ne kar­şı ge­rek­ti­ğin­de kom­şu ül­ke­ler­den ve Irak’ta­ki mer­ke­zî yö­ne­tim­den yar­dım al­dı. Da­ha feo­dal kö­ken­li, ge­le­nek­sel bir ya­pı arz eden KDP, Kürt mü­ca­de­le­si­nin ta­ri­hî li­der­li­ği­ni ken­di­si­nin yap­tı­ğını dü­şün­mek­te­dir. KYB ise da­ha eği­tim­li ve şe­hir kö­ken­li bir ha­re­ket­tir. Ku­zey Irak’ta bir dev­let ya­pı­sı­nın or­ta­ya çık­ma­sı ih­ti­ma­li­nin art­tı­ğı gü­nü­müz­de iki ta­raf, ara­la­rın­da­ki an­laş­maz­lık­la­rı çöz­dük­le­ri­ni açık­la­dı­lar. Alt­tan al­ta bir re­ka­bet sü­re­gel­se de, şu an için KDP ve KYB or­tak mü­ca­de­le edi­yor­lar. Her iki par­ti­nin ta­ba­nı­nın da ben­zer de­re­ce­de güç­lü ol­ma­sı bi­ri­nin di­ğe­ri­ne tam ola­rak bas­kın gel­me­si­nin önü­ne geç­ti. Sad­dam yö­ne­ti­mi dev­ri­lir­ken Ame­ri­kan güç­le­ri­nin Irak içe­ri­sin­de­ki en önem­li si­lah­lı müt­te­fi­ki ko­nu­mun­da­ki Kürt­ler bu­nun avan­ta­jı­nı kul­lan­ma­ya baş­la­dı.
İş­gal son­ra­sın­da Ame­ri­ka­lı­la­rın en baş­ta ilan et­tik­le­ri Irak’ı de­mok­ra­tik­leş­tir­me he­de­fi doğ­rul­tu­sun­da ger­çek­leş­tir­dik­le­ri uy­gu­la­ma­lar­la Kürt­ler 2003’ten bu ya­na önem­li mev­zi­ler ka­zan­dı­lar. Irak’ın mev­cut Cum­hur­baş­ka­nı ve Dı­şiş­le­ri Ba­ka­nı’nın iki önem­li Kürt fi­gür ol­ma­sı bu­nun bir gös­ter­ge­si. Ye­ni Ana­ya­sa’da­ki dü­zen­le­me­ler de bü­yük öl­çü­de Kürt­le­rin ta­lep­le­ri­ni kar­şı­la­ya­cak şe­kil­de ger­çek­leş­ti­ril­di. Kürt­ler si­lah­lı or­ga­ni­ze güç­le­ri ve iş­gal sı­ra­sın­da ABD’ye ver­dik­le­ri des­tek sa­ye­sin­de he­def­le­ri­ne ulaş­ma­da es­ki­si­ne gö­re da­ha avan­taj­lı gö­zü­kü­yor­lar. El­de et­tik­le­ri ana­ya­sal ga­ran­ti­le­rin ya­nı sı­ra, di­ğer böl­ge­le­ri­nin ak­si­ne Irak’ın ku­ze­yin­de­ki is­tik­rar­lı ya­pı Kürt­le­rin ge­le­ce­ğe da­ir umut­la­rı­nı ar­tı­rı­yor. Bu ne­den­le de, fe­de­ral yö­ne­tim ko­nu­sun­da­ki ta­lep­le­ri­ne kar­şı ge­lin­me­si du­ru­mun­da ba­ğım­sız­lık se­çe­ne­ği­ni de­ğer­len­di­re­cek­le­ri­ni dil­len­di­re­rek ka­za­nım­la­rı­nı mak­si­mi­ze et­me­ye ça­lı­şı­yor­lar. Ta­la­ba­ni ve Bar­za­ni ara­sın­da re­ka­bet ol­sa da, ba­zı ko­nu­lar­da be­nim­se­dik­le­ri fark­lı söy­lem­le­rin “iyi po­lis-kö­tü po­lis” rol da­ğı­lı­mı çer­çe­ve­sin­de gö­rül­me­si ge­re­kir. Irak­lı Kürt­ler, 1975 ve 1991’de ol­du­ğu gi­bi bir kez da­ha el­le­rin­de­ki fır­sa­tı ka­çır­mak is­te­mi­yor­lar. “Üçün­cü kez al­da­tıl­ma­ya­ca­ğız” de­me­le­ri de bu­nun bir gös­ter­ge­si ol­sa ge­rek.

Paylaş Tavsiye Et