Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (May 2008) > Dünya Ekonomi > Rasyonel kapitalizm nereye?
Dünya Ekonomi
Rasyonel kapitalizm nereye?
Sadık Ünay
KA­Pİ­TA­LİZ­MİN pi­ya­sa iliş­ki­le­ri et­ra­fın­da şe­kil­le­nen ulu­sal ve ulus­la­ra­ra­sı bir de­ğer­ler ve me­ka­niz­ma­lar sis­te­mi ola­rak or­ta­ya çı­kı­şı sü­re­cin­de da­yan­dı­ğı en te­mel pren­sip­ler­den bi­ri, hiç şüp­he­siz ak­tör­le­re at­fe­di­len ‘ras­yo­nel­lik’ var­sa­yı­mıy­dı. Smith ve Ri­car­do’dan baş­la­yıp ne­o-k­la­sik ve ne­o-li­be­ral­le­re uza­nan ta­rih­sel çiz­gi­de “ser­best pi­ya­sa” ide­olo­ji­si­nin ıs­rar­la vur­gu­la­nan ni­ren­gi nok­ta­sı, eko­no­mik ak­tör­le­rin sü­rek­li bir kâr-za­rar he­sa­bı için­de ras­yo­nel ka­rar­lar al­dık­la­rı ve böy­le­ce top­lam­da op­ti­mum so­nuç­la­rın or­ta­ya çık­tı­ğıy­dı. Eko­no­mi­de re­ka­bet ve bü­yü­me iv­me­si­ni kö­rük­le­di­ği için önem­se­nen bu prag­ma­tik ras­yo­nel­lik, ka­pi­ta­liz­min kü­re­sel ya­yı­lı­mı sü­re­cin­de Ric­hard Falk’un “yır­tı­cı kü­re­sel­leş­me”, Su­san Stran­ge’in de “ga­zi­no ka­pi­ta­liz­mi” ta­nım­la­ma­la­rıy­la işa­ret et­tik­le­ri sı­nır ta­nı­maz ser­ma­ye hır­sı­nın da meş­rui­yet zır­hıy­dı ay­nı za­man­da.
El­bet­te, li­be­ral na­if­lik sı­nır­la­rı­nı aşa­rak re­el pra­tik­ler açı­sın­dan bak­tı­ğı­mız­da bi­rey­sel ve ku­rum­sal dü­zey­de­ki eko­no­mik ak­tör­le­re yük­le­nen ras­yo­na­li­te var­sa­yı­mı­nın, pi­ya­sa­la­rın psi­ko-sos­yal ger­çek­le­ri ile ör­tüş­me­di­ği or­ta­da. Spe­kü­la­tif fi­nan­sal ser­ma­ye­nin ye­ni dö­ne­min müt­hiş tek­no­lo­jik im­kân­la­rı ve kü­re­sel iş yap­ma tek­nik­le­ri­ni de ar­ka­sı­na ala­rak et­ki alan­la­rı­nı yay­gın­laş­tır­ma­sı, ya­tı­rım­cı­lar nez­din­de bü­yük ak­tör­le­ri ta­ki­be da­ya­lı bir ‘sü­rü’ zih­ni­ye­ti­nin per­çin­len­me­si­ni sağ­la­dı. Özel­lik­le fi­nan­sal kriz dö­nem­le­rin­de ve­ri­len an­lık tep­ki­ler­le or­ta­ya çı­kan ve sos­yo-eko­no­mik ha­ya­tın ger­çek­le­rin­den ko­puk bir al­gı­sal düz­lem­de te­za­hür eden bu sü­rü psi­ko­lo­ji­si, her­ke­sin ge­rek il­gi ge­rek­se en­di­şe ile ta­kip et­ti­ği ve ör­tü­lü bir “gö­rün­me­yen el” sem­bo­liz­mi ile des­tek­le­nen bir ‘pi­ya­sa’ ta­sav­vu­ru or­ta­ya çı­kar­mış du­rum­da.
Bret­ton Wo­ods sis­te­min­de 1970’ler­de ya­şa­nan ra­di­kal de­ği­şim ve dal­ga­lı kur sis­te­mi/mer­kez ban­ka­sı ba­ğım­sız­lı­ğı gi­bi ku­rum­sal dü­zen­le­me­ler ile pi­ya­sa dos­tu de­ne­tim kri­ter­le­ri­nin de yar­dı­mıy­la kü­re­sel fi­nan­sal ser­ma­ye­nin Do­ğu-Ba­tı/Ku­zey-Gü­ney ayı­rı­mı yap­ma­dan kâr mak­si­mi­zas­yo­nu­na yo­ğun­laş­ma­sı­nın önü za­ten açıl­mış­tı. Bu kü­re­sel ‘oyun’a sa­na­yi­leş­me se­rü­ven­le­ri ve ser­ma­ye bi­ri­kim­le­ri gö­re­ce geç baş­la­yan As­ya kap­lan­la­rı gi­bi ge­liş­mek­te olan ül­ke­le­rin ba­şat ak­tör­ler ola­rak ka­tı­lım­la­rı As­ya kri­zi ile en­gel­len­miş ol­du. As­ya kri­zi ve onu ta­kip eden dö­nem­de ar­dı ar­dı­na pat­lak ve­ren Rus­ya, Bre­zil­ya, Ar­jan­tin ve Tür­ki­ye fi­nan­sal kriz­le­ri kü­re­sel baz­da iş ya­pan ya­tı­rım­cı­la­rı uzun­ca bir sü­re di­ken üs­tün­de tut­tu ve kâr oran­la­rı­nı art­tı­ra­bil­mek için aşı­rı risk­ler al­ma lük­sün­den on­la­rı mah­rum bı­rak­tı. An­cak 2002 yı­lın­dan bu ya­na ge­rek bü­yük çap­lı fi­nan­sal kriz­le­rin ya­şan­ma­ma­sı ge­rek­se kü­re­sel li­ki­di­te bol­lu­ğu­nun gi­de­rek art­ma­sı bir an­lam­da fi­nan­sal ka­pi­ta­liz­min zir­ve yap­tı­ğı bir “al­tın çağ”ın ya­şan­ma­sı­na se­bep ol­du.
An­cak geç­ti­ği­miz yıl ya­şa­nan fi­nan­sal dal­ga­lan­ma ve son­ra­sın­da pi­ya­sa­lar­dan ge­len olum­suz sin­yal­ler çok kı­sa bir sü­re­de yu­ka­rı­da bah­set­ti­ği­miz “sü­rü psi­ko­zu”nu dev­re­ye so­ka­rak ya­tı­rım­cı­la­rın mo­ral­le­ri­ni yer­le bir et­ti. Üs­tü­ne üst­lük he­sa­bı iyi ya­pıl­ma­mış de­va­sa ya­tı­rım­la­rın Ang­lo-Sak­son ve Av­ru­pa fi­nan­sal âle­mi­nin mer­ke­zin­de­ki önem­li ku­rum­la­ra ait ol­du­ğu­nun or­ta­ya çık­ma­sı ka­pi­ta­list sis­te­min kal­bin­de alarm zil­le­ri­nin cid­di an­lam­da çal­ma­sı­na yol aç­tı. ABD’de pat­lak ve­ren aşı­rı-risk­li mort­ga­ge ola­yı pi­ya­sa­nın önem­li oyun­cu­la­rın­dan Co­untr­ywi­de’ın, İn­gil­te­re’de ya­şa­nan son iki yüz­yı­lın en cid­di ban­ka­cı­lık prob­le­mi ise yi­ne en önem­li ko­nut fi­nans­ma­nı sağ­la­yı­cı­la­rın­dan Nort­hern Rock’un hiç de öy­le id­di­a edil­di­ği gi­bi ‘ka­ya’ sağ­lam­lı­ğın­da ol­ma­dık­la­rı­nı bü­tün çıp­lak­lı­ğıy­la göz­ler önü­ne ser­di.
Bu nok­ta­da ye­ni­den baş­ta zik­ret­ti­ği­miz ‘ras­yo­nel­lik’ pren­si­bi­ne dön­me­miz uy­gun olur. Ka­pi­ta­liz­min do­ğa­sı ge­re­ği te­kel­ci, spe­kü­la­tif, sı­nır­sız rant pe­şin­de ko­şan bir zih­nî alt­ya­pı­ya da­yan­dı­ğı­nı bi­li­yo­ruz. An­cak ta­rih­sel ge­li­şim sü­re­cin­de ya­şa­nan kriz ve sı­kın­tı­la­rın tec­rü­be­si ile ana sis­te­min de­va­mı­nı te­mi­nat al­tın­da tu­tan ku­rum­la­rın ya­tı­rım­cı­la­ra gö­re­ce tem­kin, ted­bir ve risk­ten ka­çın­ma çağ­rı­la­rı yap­ma­la­rı da alı­şıl­mış bir va­kı­a ar­tık. An­cak bu ze­va­tın tüm uya­rı­la­rı­na ve ‘akıl­sız’ ya­tı­rım­cı­la­rı kur­tar­ma nok­ta­sın­da­ki tüm is­tek­siz­lik­le­ri­ne rağ­men, hem ABD hem de İn­gil­te­re Mer­kez Ban­ka­la­rı fa­iz in­di­ri­mi­ne gi­dip pi­ya­sa­la­ra ucuz li­ki­di­te pom­pa­la­ya­rak bir ne­vi kur­tar­ma ope­ras­yo­nu uy­gu­la­ma­ya itil­miş ol­du­lar. Böy­le­ce “pi­ya­sa oyu­nu­nu ras­yo­nel bir şe­kil­de ku­ral­la­rı­na uy­gun oy­na­yan ka­za­nır; di­ğer­le­ri ka­der­le­ri­ne ra­zı olur” yak­la­şı­mı­nın re­el ger­çek­li­ği yan­sıt­ma­dı­ğı fii­len de is­pat­lan­mış ol­du.
Teo­rik ya da ide­olo­jik ka­bul­le­rin ak­si­ne pi­ya­sa ka­pi­ta­liz­mi­nin her tür­lü “hin­lik ve cin­lik” ko­nu­sun­da ma­hir; sı­ra­dan in­san­lar ve kü­çük ya­tı­rım­cı­la­rın sos­yal psi­ko­lo­ji­le­ri­ni, umut ve en­di­şe­le­ri­ni ön­gö­rüp bu­nu ran­ta tah­vil ede­bi­len; si­ya­si oto­ri­te­ler üze­rin­de­ki bas­kı un­sur­la­rı­nı ve eko­no­mi ile il­gi­siz gö­rü­nen her tür­lü fak­tö­rü son de­re­ce iyi he­sap ede­bi­len ak­tör­ler ta­ra­fın­dan gö­tü­rül­dü­ğü­nü vur­gu­la­mak ge­re­ki­yor. Son dö­nem­ler­de Tür­ki­ye dâ­hil ül­ke­le­rin kal­kın­ma stra­te­ji­le­ri­nin ve sos­yo-eko­no­mik ka­der­le­ri­nin be­lir­len­me­sin­de te­mel gös­ter­ge ola­rak tep­ki­le­ri iz­le­nen ‘pi­ya­sa­lar’ın gi­de­rek üre­tim sü­reç­le­rin­den ve re­el eko­no­mi­den izo­le olan sos­yo-psi­ko­lo­jik ve sa­nal bir ala­na dö­nü­şü­yor ol­ma­sı, ‘ras­yo­na­li­te’ var­sa­yı­mı­nı iyi­den iyi­ye tar­tış­ma­lı bir ha­le ge­ti­ri­yor. Öy­le ya, kü­re­sel eko­no­mi­ye yön ve­ren en bü­yük eko­no­mi­le­rin ön­de ge­len ku­rum­la­rı da­hi, ge­le­cek­le­ri­ni ya­tı­rım­la­rı­nın ras­yo­nel­li­ği ve kâr­lı­lı­ğın­dan zi­ya­de si­ya­si bağ­lan­tı­la­rı ve sos­yo-eko­no­mik ola­rak fe­da edi­le­me­ye­cek­le­ri var­sa­yı­mı­na da­yan­dı­rı­yor­lar­sa, mer­kez-dı­şı ak­tör­ler­den -IMF, Dün­ya Ban­ka­sı ve ço­ku­lus­lu şir­ket­ler ka­na­lıy­la- oyu­nu ku­ral­la­rı­na gö­re oy­na­ma­la­rı­nı is­te­mek ne de­re­ce ger­çek­çi bir yak­la­şım ola­bi­lir?
Ana­liz dü­ze­yi­ni mak­ro­dan mik­ro­ya in­dir­di­ği­miz­de de de­ği­şen faz­la­ca bir şey yok as­lın­da. Ang­lo-Sak­son kül­tü­rü­nün sü­rek­li ve aşı­rı tü­ke­ti­me da­ya­lı ta­bi­atı­nın kü­re­sel et­ki­le­şim sü­reç­le­riy­le yay­gın­laş­tı­rıl­ma­sı, ge­lir-gi­der den­ge­si­ni he­sap ede­me­yen; kon­trol­süz bi­çim­de borç­la­nan; kre­di kar­tı borç­la­rı ve ev tak­sit­le­ri gi­bi öde­me­le­ri za­ma­nın­da ya­pa­ma­dı­ğı için ic­ra­ya ve­ri­len bi­rey­le­rin sa­yı­sın­da bir pat­la­ma­ya yol aç­mış bu­lu­nu­yor. Ya­ni “ir­ras­yo­nel ku­rum­lar” ile “ir­ras­yo­nel bi­rey­ler” bo­za­cı ile şı­ra­cı mi­sa­li ye­ni dö­ne­me dam­ga­sı­nı vu­ran kü­re­sel fi­nan­sal ka­pi­ta­liz­min ana ak­tör ve fi­gü­ran­la­rı du­ru­mun­da. Özel­lik­le Ang­lo-Sak­son dün­ya­da cid­di bir sos­yo-eko­no­mik prob­lem ha­li­ni al­mış olan hem ku­rum­sal hem de bi­rey­sel baz­da­ki aşı­rı borç­lan­ma fe­no­me­ni, fi­nan­sal li­be­ra­li­zas­yon dü­zen­le­me­le­ri­nin ateş­li ta­raf­tar­la­rı­nın da­hi can­la­rı­nı sı­ka­cak bir se­vi­ye­ye ulaş­mış du­rum­da.
Kü­re­sel fi­nan­sal en­teg­ras­yo­nun ulaş­tı­ğı nok­ta ve pek çok ge­liş­mek­te olan ül­ke gi­bi ül­ke­mi­zin de fi­nans­man nok­ta­sın­da de­vam eden dı­şa ba­ğım­lı­lı­ğı biz­le­ri “Ari­zo­na’da­ki bir ada­mın ev bor­cu ya da Bir­ming­ham’da­ki bi­ri­nin kre­di kar­tı borç­la­rın­dan bi­ze ne?” de­me lük­sün­den mah­rum bı­ra­kı­yor. Kü­re­sel fi­nan­sal ser­ma­ye­nin ar­tan ge­çiş­ken­li­ği dün­ya­nın bir ucun­da ya­şa­nan kâr odak­lı çıl­gın­lık­la­rın ve ha­tı­rı sa­yı­lır ak­tör­le­rin ‘ir­ras­yo­nel’ adım­la­rı­nın pi­ya­sa ko­şul­la­rın­da­ki bo­zul­ma ve kre­di iliş­ki­le­ri­nin sar­sıl­ma­sı ne­vin­den tüm dün­ya­ya yan­sı­ma­sı an­la­mı­nı ta­şı­yor.

Paylaş Tavsiye Et