Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (August 2008) > Dünya Ekonomi > Petrol ve küresel kriz
Dünya Ekonomi
Petrol ve küresel kriz
Sadık Ünay
DÜN­YA eko­no­mi­si­nin has­sas bek­len­ti­ler ve risk he­sap­la­rı üze­ri­ne ku­ru­lu pi­ya­sa den­ge­le­ri açı­sın­dan sis­te­min nab­zı­nı tu­tan en önem­li ve­ri­nin ham pet­rol fi­yat­la­rı ol­du­ğu ar­tık her­ke­sin ma­lu­mu. İş­te tam da bu yüz­den, kü­re­sel fi­nans pi­ya­sa­la­rın­da­ki çal­kan­tı, kre­di sı­kış­ma­sı ve gı­da fi­yat­la­rın­da­ki yük­se­liş ile kı­yas­lan­dı­ğın­da son haf­ta­lar­da re­kor üze­ri­ne re­kor kı­rıp 140 do­lar sı­nı­rı­nı aşan pet­rol fi­yat­la­rın­da­ki yük­se­liş, kü­re­sel eko­no­mi yö­ne­ti­min­de çok da­ha bü­yük bir güm­bür­tü­nün kop­ma­sı­na se­bep ol­du.
Kı­lıç­lar çe­kil­di, üst dü­zey ka­tı­lım­lı zir­ve top­lan­tı­la­rı ya­pıl­dı; Ba­tı­lı ül­ke­ler pet­rol ar­zı­nı kas­ten dü­şük tut­mak­la it­ham et­tik­le­ri OPEC’i, OPEC de spe­kü­la­tör­le­re bi­le­rek en­gel ol­ma­dı­ğı­nı dü­şün­dü­ğü Ba­tı­lı ül­ke­le­ri suç­la­dı. Ay­rı­ca bi­sik­let­ten mo­tor­lu araç­la­ra ter­fi eden Çin hal­kı dün­ya pet­rol ta­le­bin­de­ki ar­tı­şın mü­seb­bi­bi ola­rak gös­te­ri­lir­ken, Çin­li­ler hız­lı eko­no­mik ge­liş­me iv­me­le­ri­nin ke­si­le­bil­me­si için fi­yat­la­rın ma­ni­pü­le edil­di­ği­ni id­di­a et­ti­ler. Bü­tün bu ha­ra­la-gü­re­le için­de tek so­mut adım, Suu­di Ara­bis­tan’ın Ba­tı­lı dost­la­rı­nı ra­hat­lat­mak adı­na al­dı­ğı tek ta­raf­lı üre­ti­mi art­tır­ma ka­ra­rı­nın ar­dın­dan dü­zen­le­nen Cid­de Zir­ve­si ile pet­ro­lü üre­tip ih­raç eden ve it­hal edip tü­ke­ten ül­ke ya da pay­daş­la­rın bir ara­ya ge­le­rek çö­züm ara­dı­ğı cid­di bir plat­for­mun or­ta­ya çık­ma­sı ol­du.
Bir ta­raf­tan sa­na­yi­leş­me ve tek­no­lo­jik dö­nü­şüm ha­re­ket­le­ri­nin iti­ci gü­cü, di­ğer ta­raf­tan da he­sap­sız tü­ke­ti­me da­ya­lı ka­pi­ta­list top­lum­sal do­ku­nun baş ta­cı olan pet­rol, asi­met­rik bil­gi kir­li­li­ği­ne da­ya­lı spe­kü­la­tif ka­zanç­la­rın ta­van yap­tı­ğı gü­nü­müz kü­re­sel eko­no­mi po­li­ti­ğin­de ni­ren­gi nok­ta­sı ko­nu­mu­nu ko­ru­yor. Ta­rih bo­yun­ca uğ­ru­na ni­ce de­va­sa sa­vaş ve mü­ca­de­le­le­rin ya­pıl­dı­ğı, mil­yon­la­rın bö­lü­şüm kav­ga­la­rı yo­lun­da can ver­di­ği, dün­ya dü­zen­le­ri­nin ör­güt­len­me bi­çim­le­ri­nin ken­di­sin­den doğ­ru­dan et­ki­len­di­ği, ko­lon­yal stra­te­ji­le­rin ve sü­per güç­le­rin et­ki alan­la­rı­nın doğ­rul­tu­sun­da be­lir­len­di­ği çok de­ğer­li ve teh­li­ke­li bir kay­nak pet­rol. 1970’ler­de­ki ulus­la­ra­ra­sı pet­rol kriz­le­ri­nin Arap-İs­ra­il sa­vaş­la­rı bağ­la­mın­da olu­şan si­ya­si ger­gin­li­ği dün­ya eko­no­mi­si­ne ter­cü­me edip na­sıl kü­re­sel bir sos­yo-eko­no­mik trav­ma­yı te­tik­le­dik­le­ri ise hâ­lâ ha­fı­za­lar­da. Du­rum böy­le iken Or­ta­do­ğu’da muh­te­mel bir İran-İs­ra­il ça­tış­ma­sı ya da İran’a kar­şı bir Ame­ri­kan as­ke­rî ope­ras­yo­nu­nun alt per­de­den te­laf­fuz edil­me­si­nin da­hi kü­re­sel pi­ya­sa­lar­da­ki ma­hir spe­kü­las­yon me­ka­niz­ma­la­rı­nı ha­re­ke­te ge­çi­rip pet­rol fi­yat­la­rı­nın 2002 yı­lın­da­ki se­vi­ye­nin tam al­tı ka­tı­na çı­ka­ran di­na­mik­le­ri tetiklemiş ol­ma­sı pek de şa­şır­tı­cı de­ğil.
İş­te böy­le bir or­tam­da, Ha­zi­ran ayın­da Osa­ka’da top­la­nan G-8 ma­li­ye ba­kan­la­rı ve mer­kez ban­ka­sı baş­kan­la­rı, kü­re­sel eko­no­mi­de son yıl­lar­da ya­şa­nan hız­lı bü­yü­me, li­ki­di­te bol­lu­ğu ve dü­şük enf­las­yon dö­ne­min­den son­ra özel­lik­le son kre­di sı­kış­ma­sı­nın ar­dın­dan yük­se­li­şe ge­çen pet­rol-gı­da fi­yat­la­rı­nın çok cid­di enf­las­yo­nist risk­ler ta­şı­dı­ğı­nı vur­gu­la­ya­rak IMF’den dün­ya me­ta bor­sa­la­rın­da­ki alım-sa­tım­la­rı mer­cek al­tı­na al­ma­sı­nı is­te­di­ler. Eko­no­mi­le­rin ya­vaş­la­dı­ğı ve kre­di bul­ma­nın zor­laş­tı­ğı bir dö­nem­de fa­iz in­di­rim­le­ri ya­pa­rak pi­ya­sa­la­ra iş­ler­lik ka­zan­dır­mak is­te­yen yö­ne­tim­le­rin el­le­ri de özel­lik­le pet­rol ve gı­da fi­yat­la­rın­dan kay­nak­la­nan enf­las­yo­nist bas­kı­lar ta­ra­fın­dan kıs­kıv­rak bağ­lan­mış du­rum­da. Bu­na, ABD’nin du­rum­dan is­ti­fa­de et­me­si­ni sağ­la­ya­bi­le­cek Ame­ri­kan do­la­rı­nın is­tis­nai de­re­ce­de za­yıf du­ru­mu da ek­le­nin­ce, Ba­tı cep­he­sin­de­ki pa­nik ha­va­sı ve son 16 yı­lın en yük­sek enf­las­yo­nu ile bo­ğu­şan İn­gil­te­re’nin baş­ba­ka­nı Gor­don Brown’un “Bu, dün­ya­da­ki en en­di­şe ve­ri­ci du­rum­dur” çı­kı­şı da­ha bir an­la­şı­lır ha­le ge­li­yor.
Brown’un ka­pa­si­te ar­tı­rı­mı ta­le­bi­ni “man­tık­sız ve ir­ras­yo­nel” bu­lan OPEC’e gö­re, son bir yıl­da %100 ar­tan pet­rol fi­yat­la­rı­nın al­tın­da ya­tan en önem­li se­bep­ler, ham pet­rol ar­zı­nın ye­ter­siz­li­ğin­den zi­ya­de je­opo­li­tik tan­si­yon­da­ki yük­sel­me, ge­niş­le­yen spe­kü­la­tif mü­da­ha­le­ler ve dün­ya­da­ki ra­fi­ne­ri ka­pa­si­te­si­nin ye­ter­siz­li­ği. Ama bu­nun öte­sin­de ko­nu üze­rin­de söz sa­hi­bi İran ve Ve­ne­zü­el­la gi­bi ül­ke­le­rin, ge­çi­ci bir ser­vet trans­fe­ri ka­pı­sı oluş­tu­ran yük­sek fi­yat or­ta­mın­da özel­lik­le ABD ve Av­ru­pa’ya yö­ne­lik dış po­li­ti­ka ter­cih­le­ri ile pet­rol üre­tim ve pa­zar­la­ma stra­te­ji­le­ri­nin gi­rift bi­çim­de iç içe geç­ti­ği de göz­ler­den kaç­mı­yor. Bu­nun dı­şın­da dev­let pet­rol şir­ke­ti Gaz­prom Baş­ka­nı ma­ri­fe­tiy­le 2009 yı­lın­da va­ril ba­şı­na 250 do­lar­lık bir ham pet­rol fi­ya­tı bek­le­dik­le­ri­ni ilan eden Rus yö­ne­ti­mi­nin de pi­ya­sa­lar­da­ki ba­lon et­ki­sin­den ra­hat­sız ol­du­ğu­nu söy­le­mek güç.
Fi­yat­la­rın ta­ma­men ray­dan çık­mış gö­rün­dü­ğü bu nok­ta­da, dün­ya pet­rol pi­ya­sa­sı­nın en önem­li iki müş­te­ri­si ve ki­lit oyun­cu­su olan ABD ve Çin’in ta­kı­na­cak­la­rı ta­vır­lar el­bet­te ki çok önem­li. Pet­rol sev­da­lı­sı ve Jeep tipi araç düş­kü­nü Ame­ri­kan top­lu­mu­nun top­lam tü­ke­ti­mi için­de pet­rol har­ca­ma­la­rı­nın %8-10 ara­sı bir yer tut­tu­ğu dü­şü­nül­dü­ğün­de, fi­yat­lar­da­ki ani ar­tı­şın tü­ke­tim ka­lıp­la­rı­nı teh­dit ede­rek iç si­ya­set­te kul­la­nış­lı bir mal­ze­me ha­li­ne gel­miş ol­ma­sı kri­zin öne­mi­ni bir kat da­ha art­tı­rı­yor. Öte yan­dan eko­no­mi­de sür­dü­rü­le­bi­lir bü­yü­me­yi he­def­le­yen Çin’in sa­na­yi­leş­me iv­me­si­ni ko­ru­ya­bil­mek için se­kiz ay­dan bu ya­na sür­dür­dü­ğü ener­ji süb­van­si­yon­la­rı­nı kal­dır­mak zo­run­da kal­ma­sı ve pet­ro­lün bir ge­ce­de %18 zam­lan­ma­sı ül­ke­de hem yük­sek enf­las­yon hem de sos­yal çö­zül­me ris­ki­ni te­tik­le­me­ye nam­zet. Çe­şit­li Av­ru­pa ül­ke­le­rin­de pet­rol zam­la­rı­na kar­şı ya­pı­lan ey­lem ve pro­tes­to­la­rı da önü­müz­de­ki gün­ler­de ya­şa­na­bi­le­cek ha­di­se­le­rin ha­ber­ci­le­ri ola­rak bir ke­na­ra not et­mek­te fay­da var.
Kap­sam ve de­rin­li­ği­ni git­tik­çe art­tı­ran “ga­zi­no ka­pi­ta­liz­mi” ve spe­kü­las­yon kül­tü­rü­nün her dem ye­ni alan­lar ve araç­lar icat ede­rek in­sa­ni tra­je­di­ler ve kriz­ler üze­rin­den hey­be­si­ni ih­ti­ras­la dol­dur­ma­sı­nın fark­lı te­za­hür­le­ri ile kar­şı kar­şı­ya­yız. Fi­nan­sal pi­ya­sa­lar, gı­da pi­ya­sa­la­rı, ener­ji pi­ya­sa­la­rı hep ben­zer di­na­mik­le­rin et­kin ol­du­ğu ve ya­tı­rım­cı­la­rın ma­ni­pü­las­yo­na açık bek­len­ti yö­ne­tim­le­ri­ne da­ya­lı sa­nal se­nar­yo­la­rın fi­yat­lan­dı­rıl­dı­ğı plat­form­lar ha­li­ne gel­di. ABD’de­ki Bush yö­ne­ti­mi­nin “ön­le­yi­ci sal­dı­rı” dok­tri­ni çer­çe­ve­sin­de dün­ya­nın he­men her böl­ge­si­ni po­tan­si­yel as­ke­rî he­def ha­li­ne ge­tir­me­si­nin de risk al­gı­la­ma­la­rı­nı olum­suz et­ki­le­yip yo­ğun med­ya pro­pa­gan­da­sı ile hız­lı kriz ve rant oluş­tur­ma ope­ras­yon­la­rı­nı ko­lay­laş­tır­dı­ğı mu­hak­kak.
“Kriz­le­rin efen­di­si” Ge­or­ge So­ros bi­le ye­ni ku­şak bir spe­kü­la­tör­ler gru­bu­nun pet­rol arz-ta­lep eği­lim­le­ri üze­rin­de en­deks fon­la­rı­na aşı­rı ya­tı­rım ya­pa­rak fi­yat­la­rı ya­pay ola­rak şi­şir­dik­le­ri­ni; bu­ra­da­ki eği­li­min ani­den ter­si­ne dön­me­si ha­lin­de 1987 bor­sa kri­zi­ne ben­zer bir fi­nan­sal kri­zin ka­çı­nıl­maz ola­ca­ğı­nı söy­lü­yor­sa biz­ce “ayi­ne­si iş­tir ki­şi­nin” de­yip cid­di­ye al­mak­ta fay­da var. Ni­ha­ye­tin­de kü­re­sel eko­no­mi po­li­tik için­de önü­müz­de­ki dö­ne­min sü­rek­li pay­la­şım ve kriz kay­nak­la­rı ara­sın­da ol­ma­sı ka­çı­nıl­maz gö­rü­nen gı­da, pet­rol, su, hat­ta te­miz ha­va­nın pi­ya­sa te­rö­riz­mi­nin pen­çe­le­rin­den bir şe­kil­de kur­ta­rıl­ma­sı şart gö­rü­nü­yor.

Paylaş Tavsiye Et