Kullanıcı Adı: Şifre    
   
  veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Dünya Ekonomi
Gıda fiyatları neden yükseliyor?
Ömer Faruk Güler
BİR çey­rek yüz­yıl son­ra o so­ru­yu ha­tır­la­dım tek­rar: “Ül­ke­nin kal­kın­ma­sın­da ta­rım mı ön­de tu­tul­ma­lı­dır, sa­na­yi mi?” Bu so­ru li­se yıl­la­rım­da ka­tıl­dı­ğım bir mü­na­za­ra­nın so­ru­suy­du. Bi­zim ekip ta­rım ta­ra­fın­da yer alı­yor­du. “Ta­rım da­ha önem­li­dir” fik­ri­ni can­la baş­la sa­vun­muş­tuk. Aşık Vey­sel’in ba­zı di­ze­le­ri hâ­lâ ha­fı­zam­da.
Dost dost di­ye ni­ce­si­ne sa­rıl­dım/Be­nim sa­dık ya­rim ka­ra top­rak­tır/Bey­hu­de do­lan­dım bo­şa yo­rul­dum/Be­nim sa­dık ya­rim ka­ra top­rak­tır
Ko­yun ver­di, ku­zu ver­di, süt ver­di/Ye­mek ver­di, ek­mek ver­di, et ver­di/Kaz­ma ile döv­me­yin­ce kıt ver­di/Be­nim sa­dık ya­rim ka­ra top­rak­tır
Bu di­ze­ler bi­ze bol­ca al­kış ver­miş­ti. An­cak ka­zan­ma­mı­za yet­me­di. Kar­şı ta­raf sa­taş­mış­tı: “Kaz­ma ne­den ya­pı­lı­yor? Kaz­ma ol­maz­sa ta­rım da kıt olur” ar­gü­ma­nıy­la. Ne di­ye­bi­lir­dik ki ar­dın­dan? Di­ze­le­rin ru­hu­nu hiç an­la­ma­mış­tı “sa­na­yi­ci”ler.
Mü­na­za­ra­yı ha­tır­la­mam bo­şa de­ğil. Gı­da fi­yat­la­rı bir sü­re­dir al­dı ba­şı­nı gi­di­yor. Sa­de­ce Tür­ki­ye’de de­ğil tüm dün­ya­da. BM Gı­da ve Ta­rım Ör­gü­tü’nün gı­da fi­yat en­dek­si 2007’de yak­la­şık %40 art­tı. Bu ar­tış 2006’da %9’du. 2008’in ilk üç ayın­da fi­yat ar­tış­la­rı da­ha da hız­lan­mış gö­zü­kü­yor. Bu ar­tış­la­rı ne­re­dey­se her ta­rım­sal ürün­de gör­mek müm­kün. Ör­ne­ğin, 2000 yı­lın­dan bu ya­na ulus­la­ra­ra­sı pi­ya­sa­lar­da buğ­day fi­yat­la­rı üç kat­tan faz­la art­tı. Mı­sır fi­yat­la­rın­da­ki ar­tış ise iki ka­tı geç­miş du­rum­da. Bu dö­nem­de Tay­land pi­rin­cin­de­ki ar­tış da iki bu­çuk ka­tı geç­ti.
Ki­mi­le­ri bu sü­re­ci “ses­siz tsu­na­mi” ola­rak ad­lan­dı­rı­yor. Ger­çek­ten bu bü­yük bir şok. Özel­lik­le gı­da­nın tü­ke­tim har­ca­ma­la­rın­da­ki pa­yı­nın bü­yük ol­du­ğu ül­ke­ler için. Tür­ki­ye’de gı­da­nın enf­las­yon se­pe­tin­de­ki pa­yı %30. Bu oran ABD’de %10 dü­ze­yin­de. Eko­no­mik re­fah art­tık­ça, tü­ke­tim har­ca­ma­la­rı için­de gı­da­nın pa­yı aza­lı­yor. Bu yüz­den ge­liş­mek­te olan ço­ğu ül­ke­de bu oran­lar da­ha yük­sek. Ör­ne­ğin, Bang­la­deş’te gı­da­nın se­pet­te­ki pa­yı %60’la­ra ya­kın. Aç­lık­la sa­va­şan ço­ğu Af­ri­ka ül­ke­si­ni say­mı­yo­ruz bi­le. Bu­nun an­la­mı gı­da fi­yat­la­rı art­tık­ça enf­las­yo­nun da ar­ta­ca­ğı­dır, an­cak ba­zı ül­ke­ler­de da­ha çok ar­ta­cak­tır. Ay­rı­ca re­ses­yo­na gi­ren ABD eko­no­mi­si­nin, iş­le­ri da­ha da kö­tü­leş­tir­di­ği­ni unut­ma­mak ge­re­ki­r.
Tür­ki­ye bir sü­re­dir tsu­na­mi­den pa­yı­na dü­şe­ni alı­yor. Bek­le­nil­di­ği gi­bi enf­las­yon­da­ki yük­se­li­şin önem­li bir ne­de­ni ar­tan gı­da fi­yat­la­rı. Mart ayı iti­ba­rıyla ek­mek ve ta­hıl ürün­le­rin­de­ki yıl­lık fi­yat ar­tı­şı %20’le­ri geç­miş du­rum­da. Sa­de­ce ilk çey­rek iti­ba­rıyla ek­mek ve ta­hıl­lar gru­bun­da­ki fi­yat­lar %7, ek­mek-ta­hıl dı­şı iş­len­miş gı­da ürün­le­ri ise %5 ci­va­rın­da art­tı. Gı­da ve ener­ji fi­yat­la­rı­nın ta­rih­sel ola­rak yıl­lık enf­las­yo­na yap­tı­ğı kat­kı­nın çok yük­sek ol­du­ğu bir dö­nem­de­yiz. Top­lam enf­las­yon se­pe­tin­de­ki pa­yı %44’le­ri bu­lan gı­da ve ener­ji gru­bundaki mal­la­rın yıl­lık enf­las­yo­na kat­kı­sı %65’e ula­şı­yor. Baş­ka bir de­yiş­le, gı­da ve ener­ji fi­yat­la­rı art­tı­ğı sü­re­ce %4’lük bir enf­las­yon he­de­fi hiç ger­çek­çi de­ğil. Üs­te­lik Mer­kez Ban­ka­sı’nın bu tür arz şok­la­rı­na kar­şı ya­pa­bi­le­ce­ği çok şey yok. O hal­de önü­müz­de­ki ay­lar­da bi­raz da­ha yük­sek enf­las­yo­na şim­di­den ha­zır ola­lım.
Dün­ya­da gı­da fi­yat­la­rın­da­ki ar­tı­şın çok sa­yı­da ne­de­ni bu­lu­nu­yor. Hin­dis­tan ve Çin gi­bi hız­lı bü­yü­yen ül­ke­le­rin ar­tan ta­lep­le­ri­nin önem­li bir et­ken ol­du­ğu­nu söy­le­mek müm­kün. İn­san­la­rın re­fah dü­zey­le­ri art­tık­ça tü­ke­tim alış­kan­lık­la­rı de­ği­şi­yor. Da­ha çok et ve süt ürün­le­ri tü­ke­ti­yor­lar. Bu ta­le­bi kar­şı­la­mak için da­ha çok hay­van ye­tiş­tir­mek ve da­ha çok hay­van için da­ha çok be­sin ve da­ha çok tar­la ge­re­ki­yor. Bu sü­reç ta­rım­sal gir­di fi­yat­la­rı­nı da ar­tı­rı­yor. Dün­ya nü­fu­su­nun ar­tış hı­zı­nı, ta­le­bi ar­tı­ran bir di­ğer ne­den ola­rak say­mak da müm­kün. Di­ğer ta­raf­tan ta­rım­da ve­rim­li­li­ği ve ar­zı ar­tı­ra­cak tek­no­lo­ji kul­la­nı­mı es­ki hı­zın­da de­ğil. 1960’lı ve 1970’li yıl­la­rın ye­şil dev­ri­mi yok ar­tık. Ta­rı­ma uy­gun ara­zi­ler gi­de­rek azal­dı. Ger­çi La­tin Ame­ri­ka ve Af­ri­ka gi­bi böl­ge­ler­de bu po­tan­si­yel ha­len bu­lu­nu­yor. An­cak hem ser­ma­ye ek­sik­li­ği hem de tek­no­lo­jik ge­ri­lik, kı­sa va­de­de önem­li bi­rer so­run. Ta­rım­da mev­cut ar­zın ta­ma­men gı­da amaç­lı kul­la­nıl­dı­ğı­nı söy­le­mek de zor. Bir­çok Ba­tı­lı ül­ke, ta­rım­sal ürün­le­rin gi­de­rek ar­tan bir kıs­mı­nı biy­oyakıt üre­ti­min­de kul­la­nı­yor. Ör­ne­ğin, 2007’de ABD’de top­lam mı­sır ha­sa­tı­nın 1/3’ü eta­nol üre­ti­min­de kul­la­nıl­dı. Ay­rı­ca de­ği­şen ik­lim ko­şul­la­rı­nın gı­da ar­zı­na cid­di bir dar­be vur­du­ğu­nu unut­ma­mak ge­re­ki­yor. Kü­re­sel ku­rak­lık bir­çok ül­ke­de re­kol­te­le­ri ol­duk­ça dü­şür­dü.
Bu tarz bir açık­la­ma ga­yet nötr ve ob­jek­tif gö­zü­kü­yor. Her şey ki­ta­bı­na uy­gun. Fi­yat­lar­da­ki ar­tış, arz ve ta­lep ko­şul­la­rı­nın bi­rer so­nu­cu. An­cak eko­no­mi po­li­tik bir ba­kış açı­sı re­sim­de baş­ka un­sur­la­rın da ol­du­ğu­nu gös­te­ri­yor. Ek­sik olan par­ça, söz ko­nu­su fak­tör­le­ri et­ki­le­yen ül­ke/ku­rum ve po­li­ti­ka­la­rın var­lı­ğı­dır. Bir­çok ko­nu­da ser­best­leş­me­yi sa­vu­nan ül­ke­ler ne­den yıl­lar­dır ta­rım­da ko­ru­ma­cı­lı­ğı ter­cih et­miş­tir? Ba­tı­lı ül­ke­ler çift­çi­si­ne yük­sek teş­vik ve süb­van­si­yon ve­rir­ken ge­liş­mek­te olan ül­ke ürün­le­ri­ne ka­pı­la­rı ne­den ka­pat­mış­tır? Pet­rol fi­yat­la­rı­nın bu den­li yük­sel­me­si­nin ABD’nin Irak’ı iş­ga­liy­le hiç mi il­gi­si yok­tur? Gü­ven­li ve is­tik­rar­lı bir Or­ta­do­ğu, ener­ji ve pet­rol fi­yat­la­rı­nın düş­me­si­ne kat­kı­da bu­lun­maz mı? ABD’nin geç­miş dö­nem­ler­de­ki gev­şek pa­ra po­li­ti­ka­sı­nın şim­di­ler­de yük­sek em­ti­a fi­yat­la­rı­nın oluş­ma­sı­na hiç mi kat­kı­sı yok­tur? De­ne­tim­den uzak komp­leks bir fi­nan­sal sis­te­min bü­yük oyun­cu­la­rı­nın gı­da ve ener­ji fi­yat­la­rın­da spe­kü­las­yon yap­ma­la­rı im­kan­sız bir şey mi­dir? Fi­nan­sal ile re­el olan ara­sın­da­ki ma­ka­sın bu den­li açıl­dı­ğı bir sis­tem kriz­le­re ge­be de­ğil mi­dir? Ne­den on­ca kü­re­sel­leş­me­ye rağ­men fa­kir da­ha fa­kir, zen­gin da­ha zen­gin ol­mak­ta­dır? Bu so­ru­lar gı­da so­ru­nu­nun sa­nıl­dı­ğın­dan da­ha zor ve çok bo­yut­lu ol­du­ğu­na işa­ret edi­yor.
Çö­züm için ül­ke­ler ara­sın­da cid­di bir da­ya­nış­ma ve iş­bir­li­ği şart. Son bir­kaç ay­lık uy­gu­la­ma­lar ise bu­nun ter­si bir gö­rün­tü çi­zi­yor. Mı­sır’dan Rus­ya’ya, En­do­nez­ya’dan Ar­jan­tin’e bir­çok ül­ke ta­rım ürün­le­ri ih­ra­cat­la­rı­nı kıs­ma­ya baş­la­dı. Ba­tı’da da ko­ru­ma­cı­lık çan­la­rı çal­ma­ya de­vam edi­yor. Bu ge­liş­me­ler fi­yat­la­rın kı­sa sü­re­de düş­me­ye­ce­ği­ne işa­ret edi­yor. Ümit ede­lim de ta­rım­da or­man ka­nu­nu uy­gu­la­ma­sın ül­ke­ler. Ümit ede­lim ki, sa­na­yi­ci­ler Aşık Vey­sel’in der­di­ni an­la­sın­lar. An­la­sın­lar, in­sa­nın in­san­la ve in­sa­nın ta­bi­at­la olan iliş­ki­sin­de­ki de­rin­li­ği.
Kuş­ku­suz bi­zim de ken­di­mi­ze sor­ma­mız ge­re­ken baş­ka so­ru­lar var. Ta­rım­da ve­rim­li­li­ği ne ka­dar ar­tır­dık? Top­rak­la­rı­mı­zı doğ­ru dü­rüst su­la­ya­bi­li­yor mu­yuz? Tek­no­lo­ji­yi ta­rım­da ye­te­rin­ce kul­la­na­bi­li­yor mu­yuz? Ta­rım po­li­ti­ka­la­rı­mız ye­te­rin­ce yol gös­te­ri­ci ve inan­dı­rı­cı mı? Bun­la­rı çift­çi­mi­ze iyi an­la­ta­bi­li­yor mu­yuz? Bu ko­nu­lar­da şef­faf ve he­sap ve­re­bi­lir mi­yiz? Üre­ti­ci­den tü­ke­ti­ci­ye uza­nan hal­ka et­kin ça­lı­şı­yor mu? Spe­kü­las­yon­la­ra ze­min ve­re­cek bir sis­te­me mi sa­hi­biz? Ta­rım­da yer­li ve ya­ban­cı iş­bir­li­ği­ni na­sıl teş­vik ede­bi­li­riz? Ya­tı­rım­cı­la­rı ye­te­rin­ce teş­vik ede­bi­li­yor mu­yuz? So­run­la­rı er­ken teş­his edip hız­lı çö­ze­bi­li­yor mu­yuz? So­ru­lar as­lın­da çok faz­la. Bun­lar hep ay­nı so­ru(n)lar. Çok ça­lı­şa­lım da bil­dik so­ru­la­ra bil­dik ce­vap­lar ver­me­ye­lim.

Paylaş Tavsiye Et