Kullanıcı Adı: Şifre    
   
   veya Üye olun | Şifremi unuttum
  Arama / Gelişmiş Arama  
   
Skip Navigation LinksArşiv (January 2006) > Türkiye Ekonomi > 10 soruda, “özelleştirsek de mi saklasak, özelleştirmesek de mi?”
Türkiye Ekonomi
10 soruda, “özelleştirsek de mi saklasak, özelleştirmesek de mi?”
Mustafa Gülyüz
1. Ne­dir bu özel­leş­tir­me? Va­ta­nı sat­mak mı, kur­tar­mak mı?
Ne bi­ri, ne öbü­rü. Bu bir eko­no­mi po­li­ti­ka­sı uy­gu­la­ma­sı­dır. Mo­dern dö­nem bo­yun­ca ik­ti­sat­çı­lar, dev­let ve pi­ya­sa iliş­ki­le­ri­ne da­ir çok fark­lı ba­kış açı­la­rı­na sa­hip ol­du­lar. 1980’ler­de, eko­no­mi­nin iş­le­yi­şi­nin pi­ya­sa­nın ken­di di­na­mik­le­ri­ne bı­ra­kıl­ma­sı ve dev­le­tin eko­no­mi­ye mü­da­ha­le et­me­me­si ge­rek­ti­ği­ni sa­vu­nan ne­o-kla­sik ik­ti­sa­dî gö­rü­şün ha­kim ko­nu­ma yük­sel­me­siy­le özel­leş­tir­me­ler, dün­ya­nın bir­çok ye­rin­de gün­de­me gel­di. İn­gil­te­re ve ABD’de özel­leş­tir­me­ler cid­di re­vaç bu­lur­ken, Av­ru­pa bu sü­re­ci epey ge­ri­den ta­kip et­ti. Özet­le, ün­lü Was­hing­ton Uz­la­şı­sı (Was­hing­ton Con­sen­sus)’nın “On Em­ri”nden se­ki­zin­ci­si olan özel­leş­tir­me, so­nu­na ka­dar si­ya­sî ve ide­olo­jik bir eko­no­mi po­li­tik ter­ci­hi­dir.
 
2. Dev­le­tin ma­lı­nı sa­tın­ca eko­no­mi na­sıl dü­ze­li­yor, hiç an­la­ma­dım. Ne­dir işin sır­rı?
Özel­leş­tir­me, ba­sit bir mül­ki­yet ve­ya yö­ne­tim trans­fe­ri de­ğil, eko­no­mik ya­pı ve iliş­ki­ler sis­te­mi­nin ser­best pi­ya­sa eko­no­mi­si­ne gö­re iş­le­me­si­ni sağ­la­ma­ya yö­ne­lik ya­pı­sal bir dö­nü­şüm prog­ra­mı­dır. Pi­ya­sa güç­le­ri­nin ça­lış­ma­sı esas­tır. Dev­le­tin te­kel­ci uy­gu­la­ma­la­rı so­na er­di­ri­lir; ser­ma­ye pi­ya­sa­sı ge­liş­ti­ri­lir ve ser­ve­tin hal­ka ya­yıl­ma­sı; ya­ni eko­no­mik de­mok­ra­si sağ­la­nır. Özel­leş­tir­me yan­lı­la­rı bu po­li­ti­ka­la­rın, tek­no­lo­ji trans­fe­ri yo­luy­la ve ser­best­leş­mey­le, hem iş­gü­cü­nün hem ser­ma­ye­nin üret­ken­li­ği­ni ar­tı­ra­rak eko­no­mi­de ve­rim­li­lik ve et­kin­li­ği de sağ­la­dı­ğı­nı sa­vu­nur. KİT’le­re da­ha az pa­ra trans­fe­ri ya­pa­rak büt­çe açık­la­rı­nı kıs­men ka­pa­mak ve hü­kü­met ge­lir­le­ri­ni art­tır­mak, böy­le­lik­le ka­mu sek­tö­rü­nün borç­lan­ma ge­re­ği­ni azalt­mak da özel­leş­tir­me­nin ma­li­ye bo­yu­tu­dur. Ve ta­bi­i özel­leş­tir­me si­ya­sî ne­den­ler­le, avan­taj sağ­la­mak için de ya­pı­la­bi­lir.
 
3. Bi­zim dev­let ku­ru­luş­la­rı fu­ka­ra hal­kın pa­ra­sıy­la ku­rul­ma­dı mı? Bu ka­dar kö­tüy­se ni­ye kur­duk? Kur­duy­sak ni­ye sat­tık?
1930’lar­da KİT’ler bir zo­run­lu­luk­tu. Ül­ke­de ser­ma­ye yok­tu. Sa­na­yi­yi kur­mak için dev­let dev­re­ye gir­di. Ama KİT’ler gi­de­rek si­ya­se­te men­fa­at sağ­la­ma ka­pı­sı ha­li­ne gel­di. Dev­let eko­no­mik fa­ali­yet­te bu­lun­duk­ça rant da­ğıt­ma me­ka­niz­ma­sı güç­len­di ve so­nun­da de­va­sa bo­yut­la­ra ulaş­tı. Ha­zır gi­yim ve ayak­ka­bı­dan cam sek­tö­rü­ne, tu­rizm ve ha­va­ala­nı iş­let­me­ci­li­ğin­den çi­men­to­ya ka­dar eko­no­mi­nin her ala­nın­da cid­di bir ka­mu var­lı­ğı söz ko­nu­suy­du. Özel sek­tö­rün ala­nı ve pa­zar pa­yı da­ral­tıl­dı­ğı gi­bi bu ve­rim­siz üre­tim ver­gi­ler­le ve borç­lan­may­la fi­nan­se edil­di. Hem fi­yat me­ka­niz­ma­la­rı hem de ka­mu ma­li­ye­si tah­rip edil­di. Hal­kın pa­ra­sıy­la ku­ru­lan dü­zen hal­kın ba­şı­na be­la ol­du. “Bü­rok­ra­tik Cum­hu­ri­yet” güç­len­dik­çe de­mok­ra­tik cum­hu­ri­yet za­yıf­la­dı.
 
4. Özel­leş­tir­me biz­de na­sıl sey­ret­ti?
Tür­ki­ye’nin ka­pi­ta­list­leş­me­si ve dün­ya sis­te­miy­le bü­tün­leş­me­si kriz­ler­le ol­du. Özel­leş­tir­me uy­gu­la­ma­sı da 1980’de eko­no­mi if­las edip, de­ne­tim İMF-Dün­ya Ban­ka­sı kon­sor­si­yu­mu­na ge­çin­ce gün­de­me gel­di. Ya­sal dü­zen­le­me 1984’te ya­pıl­dı ve ilk özel­leş­tir­me­ler 2 yıl son­ra baş­la­dı. Ama o ta­rih­ten bu yı­la ka­dar cid­di bir ba­şa­rı el­de edi­le­me­di. Zi­ra bü­rok­ra­tik cum­hu­ri­yet so­nu­na ka­dar di­ren­di. Ama özel ke­sim de sı­nıf­ta kal­mış du­rum­da. Özel­leş­ti­ri­len dev­let iş­let­me­le­ri­nin önem­li bir bö­lü­mü ka­mu ke­si­mi­ne ge­ri gel­di hem de art­mış za­rar­lar­la. Ör­ne­ğin; Sü­mer­bank ve Eti­bank, özel iş­let­me yö­ne­ti­min­de bi­rik­miş 1,2 mil­yar do­lar za­rar­la­rıy­la ka­mu ke­si­mi­ne ge­ri dön­dü.
5. Hah şöy­le! Bu işin hiç mi olum­suz yö­nü yok? Bi­raz da olum­suz­luk­la­rın­dan bah­se­der mi­sin?
Pet­rol Ofi­si’ni, 1998’de­ki ilk özel­leş­tir­me gi­ri­şi­min­de bi­rin­ci olan Ga­ri­boğ­lu’na de­ğil, üçün­cü­ye sat­ma­ya kalk­tı­lar. Ba­yın­dır-Park Hol­ding-İş Ban­ka­sı pa­ra­yı öde­ye­me­yin­ce iş kal­dı. Mart 2000’de 1 mil­yar 260 mil­yon do­la­ra İş Ban­ka­sı-Do­ğan gru­bu PO­AŞ’ı al­dı. İki yıl son­ra %16,5’i hal­ka sa­tı­lan şir­ke­ti, borç­lar do­la­yı­sıy­la za­rar eden İş-Do­ğan Hol­ding’le bir­leş­tir­di­ler ve borç­la­rı hal­kın sır­tı­na yık­tı­lar. Eti­bank, Sü­mer­bank, Uzan­lar’a sa­tı­lan çi­men­to şir­ket­le­ri, Pet­las ve Ari­a kö­tü ni­yet ve ba­şa­rı­sız­lık­lar se­be­biy­le yü­kü ka­mu­ya dö­nen özel­leş­tir­me­le­re ör­nek.
 
6. Su­is­ti­mal ve yol­suz­luk bir ta­ra­fa, bu iş­te baş­ka ha­ta­lar da ya­pıl­ma­dı mı?
Özel­leş­tir­me­le­re et, süt ve yem fab­ri­ka­la­rın­dan baş­la­mak ha­tay­dı. Ül­ke­nin bel­li yö­re­le­rin­de sa­de­ce hay­van­cı­lık ya­pı­la­bi­li­yor ve bu da dev­let des­te­ği­ne muh­taç. Ora­lar­da dü­zen­le­yi­ci mü­da­ha­le hem sos­yal so­run­la­rı (göç, te­rör, vs.) ön­le­mek, hem de hal­ka hay­van­sal pro­te­in sağ­la­mak için ge­rek­liy­di. Plan­sız­lık­ta bü­rok­ra­si­nin di­ren­ci bü­yük rol oy­na­dı. Bü­rok­ra­si ken­di­ne güç ve nü­fuz sağ­la­yan rant da­ğıt­ma me­ka­niz­ma­sı­na sa­rıl­dı. Özel­leş­tir­me ana­ya­sa­ya an­cak 1999 yı­lın­da gi­re­bil­di; o da tra­ji-ko­mik bir şe­kil­de “dev­let­leş­tir­me” mad­de­si­ne ek­le­ne­rek.
 
7. Bu di­ren­cin ma­li­ye­ti ol­du mu?
1996 so­nun­da iç borç sto­ku top­lam 29 mil­yar, kon­so­li­de büt­çe dış borç sto­ku da 32 mil­yar do­lar­dı. Bir baş­ka de­yiş­le hü­kü­me­tin borç­la­rı top­la­mı 60 mil­yar do­la­rın bi­raz üze­rin­dey­di. Sa­tı­şa çı­ka­rı­lan Te­le­kom’un %49’u ise -en mu­ha­fa­za­kâr tah­min­le bi­le- 15 mil­yar do­lar edi­yor­du. O dö­nem­de cid­di bir özel­leş­tir­me ya­pı­la­bil­miş ol­say­dı büt­çe­de­ki borç­la­rı sı­fır­la­mak bi­le müm­kün­dü. Bu­gün ise 177 mil­ya­rı iç, 66 mil­ya­rı dış borç ol­mak üze­re 243 mil­yar do­la­rı bu­lan borç sto­ku­nun yıl­lık fai­zi bi­le bu yıl­ki re­kor özel­leş­tir­me ge­lir­le­ri­nin üç ka­tı! İş­te ge­cik­me­nin ma­li­ye­ti.
 
8. Amaç KİT'le­rin ül­ke eko­no­mi­si­ne ver­di­ği za­ra­rı or­ta­dan kal­dır­mak­sa, ne­den kâr­lı ve ve­rim­li KİT'ler, hem de bir­kaç yıl­lık kâr­la­rı­na sa­tı­lı­yor?
Fi­yat alı­cı ve sa­tı­cı ara­sın­da pi­ya­sa­da olu­şur. Bu iş­let­me­ler bu­gün kâr­lı ama bu, bü­yük öl­çü­de te­kel ko­num­la­rın­dan ve­ya kon­jonk­tür­den kay­nak­la­nı­yor. Dev­le­tin bu­ra­la­ra ge­re­ken ya­tı­rı­mı ya­pa­cak kay­na­ğı yok. Üs­te­lik dev­le­tin ro­lü ku­ral ko­yu­cu ve de­net­le­yi­ci ol­mak. Dev­le­tin eko­no­mi­de üre­ti­ci ol­ma­ya de­vam et­me­si, oyu­nun ku­ral­la­rı­nı ko­yan ve ha­kem­lik eden ki­şi­nin ay­nı za­man­da oyun­cu ol­ma­sı gi­bi bir şey. Bu du­rum­da di­ğer oyun­cu­la­rın şan­sı olur mu? Özel sek­tör ge­li­şe­bi­lir mi? Böy­le or­tam­lar­da özel sek­tör de dev­le­tin ka­pı­ku­lu ol­ma­ya ve­ya sü­rek­li yön­len­dir­me­ler­le rant pe­şin­de koş­ma­ya mah­kum olur.
 
9. KİT’le­ri­miz ya­ban­cı­la­ra sa­tı­la­ca­ğı­na hal­ka arz edil­se da­ha iyi ol­maz mı?
Tür­ki­ye’nin ta­sar­ruf­la­rı kal­kın­ma­sı­nı kar­şı­la­ma­ya yet­mi­yor. Dış borç­lan­ma, ya­ban­cı ser­ma­ye, ya­ban­cı or­tak­lık­lar­dan ya­rar­lan­mak şart. Bu­nun en iyi yo­lu ya­ban­cı­la­rın el­le­ri­ni doğ­ru­dan ta­şın al­tı­na koy­ma­la­rı­nı sağ­la­ya­cak ya­tı­rım­lar. Ama on­lar da hak­lı ola­rak ha­zır te­si­si al­mak is­ti­yor. Unut­ma­ya­lım, bu iş, ti­ca­ret. Her­ke­sin ka­zan­ma­sı la­zım. Bu­nu içi­mi­ze sin­dir­me­li­yiz. Bor­sa­sı de­rin ve ta­sar­ru­fu yük­sek ül­ke­ler­de hal­ka arz usu­lü ter­cih edi­lir. Bor­sa­sı kü­çük ve ta­sar­ru­fu kıt ül­ke­ler­de ise blok sa­tış en man­tık­lı yol. Yok­sa kü­çük ya­tı­rım­cı bu iş­ten çok za­rar gö­rür.
 
10. Son du­rum ne?
Özel­leş­tir­me­de bu yıl bü­yük me­sa­fe alın­dı. Re­kor 6,55 mil­yar do­lar­la Te­le­kom’a ait. İkin­ci sı­ra­da TÜP­RAŞ ge­li­yor; %51’lik his­se­si­ne 4,14 mil­yar do­lar öden­di. Ata­türk Ha­va Li­ma­nı’nın 15 yıl­lık iş­let­me hak­la­rı TAV’a 3 mil­yar do­la­ra ve­ril­di. Mer­sin Li­ma­nı’nı 755 mil­yon, araç mu­aye­ne is­tas­yon­la­rı­nı da 613,5 mil­yon do­la­ra yi­ne ay­nı grup al­dı. İs­tan­bul Hil­ton 255 mil­yon do­la­ra Do­ğan gru­bu­nun ol­du. Te­kel’e ait ikiz ku­le­ler de 100 mil­yon do­la­ra TOBB’a sa­tıl­dı. Özel­leş­tir­me İda­re­si Baş­kan­lı­ğı (ÖİB) ta­ra­fın­dan bu yıl ger­çek­leş­ti­ri­len özel­leş­tir­me­le­rin tu­ta­rı 9 ay­lık dö­nem­de 16,9 mil­yar do­la­ra ulaş­tı. Bu ra­ka­ma TMSF’nin yap­tı­ğı sa­tış­lar dâ­hil de­ğil. Ga­li­ba bu se­fer iş­ler iyi gi­di­yor. Ye­ter ki bir ko­yun­dan iki post çı­kar­ma­ya ça­lış­mak ye­ri­ne pos­tu del­dir­me­den yüz­me­ye ba­ka­lım. Şir­ket­ler yi­ne bi­zim, kork­ma. Özel­leş­ti­rip öy­le sak­la­ya­lım.

Paylaş Tavsiye Et
Türkiye Ekonomi
DİĞER YAZILAR