ÜNLÜ Osmanlı düşünürü Müneccimbaşı Ahmed Dede (ö. 1702), mensup olduğu İslam-Osmanlı felsefe-bilim geleneğini takip ederek, insanın doğduğunda insan-olma durumundan kaynaklanan yetileri dışında hiçbir bilgi’ye sahip bulunmadığını; başka bir deyişle “insanın ilk fıtrat anında boş olduğunu” söyler. Duyular aracılığıyla dış-dünya’yla kurulan ilişkiler sonucunda harekete geçen yetilerin, duyu-verilerini muhtelif yöntemlerle işlemeleriyle ortaya tümel bilginin çıktığını belirtir. Dede’nin ifadelerinin bilgi nazariyesi açısından muhtevî olduğu düşünceler bir yana, insanın sahip olduğu tasavvurların, hatta anlamların/değerlerin üretiminin tarihî bağlamla, işgal edilen mekân ile süpürülen zaman koordinatlarıyla son derece yakından alâkalı olduğuna hükmedilebilir. Öyleyse insanın sahip olduğu duygu ve düşüncelerin, tasavvur ve değerlerin hemen hemen bütünü verilmiş (vehbî) değil, tersine kazanılmış (kesbî), tahsil edilmiştir. Bu nedenledir ki, bir insanın, hatta bir milletin geleceğinin, başta eğitim ve öğretim olmak üzere çeşitli yollarla, inşâ edilebileceği apaçıktır. İçerisinde yaşanılan şimdiki-zaman nasıl inşâ edilmişse, bir kişiye veya bir millete yön-vermek, belki de yol-vermek için onun geleceği de inşâ edilebilir. Öyle ki, bir insanın veya milletin hem şimdisini, hem de yarınını belirlemek, yönlendirmek için onun geçmişi bile yeniden üretilebilir. Nitekim sömürgeci dönemin baskın özelliği, milletlerin geleceğini yönlendirmek için geçmişlerini belirlemek, her bir millete yapay bir geçmiş yaratmaktır. Geçmişi tahrif edilen bir milletin, kültürün ve medeniyetin geleceği de kolaylıkla tahrif, hatta tahrip edilebilir. Öyleyse sahih bir gelecek için sahih bir geçmiş tasavvuru, olmaz ise olmaz bir şarttır. O kadar ki, kişilerin, milletlerin fikriyatı ile hissiyatının sıhhati bile, geçmiş ve gelecek’e ilişkin tasavvurlarının sıhhatiyle yakından alakalıdır.
Geleceğin belirlenmesi, yani sefirod, modern çağda dünyaya hükmetmeye çalışan güçlerin öncelediği temel bir fikirdi. Süreç içerisinde geleceği belirlenmek istenen milletlerin, bu sürece engel oluşturan geçmişleri de, hedeflenen gelecek tasavvuruna uygun olarak dönüştürülmeye başlandı. Özellikle tarihî milletlerin, tarih yapan kültür ve medeniyetlerin geleceğini belirlemek için, öncelikle tarihleri önünde küçük düşürülmeleri gerekiyordu; bu aynı zamanda o kültür ve medeniyetin tarihten tasfiyesi anlamına da geliyordu. Bu fikrin uygulanması büyük oranda sistemin kelime-i şehadetleri esas alınarak yürütülüyor; gâyeyi gerçekleştirmek için ise elverişli, kullanışlı kavram-örgüleri devreye sokuluyordu. Böylece bir milletin yalnızca geçmişi, şimdisi ve geleceği ile oynanmıyor; üç tasavvuru da sorunlu olan o milletin, aynı zamanda hisleri ve fikirleri tahrif ve tahrip ediliyordu.
Nazarî çerçevesini çizmeye çalıştığımız yukarıdaki fikirleri şimdi de mevcut duruma tatbik etmeye çalışalım: İslam felsefe-bilim tarihinden bahseden hemen hemen bütün felsefe-bilim kitapları, XII. yüzyıldan, özellikle İmam Gazalî’den sonra İslam dünyasında felsefe-bilim hayatının bittiğini, en azından yaratıcılığını kaybettiğini söylerler. Bu kabul de sistemin bir kelime-i şehadeti olarak benimsenir ve ayrıntılarda getirilen bütün eleştirilere karşın sürekli olarak korunur. Tam bu noktada şöyle denilebilir: Söz konusu olan tarihî bir vâkıa (gerçeklik) ise, yargılarımız bu vâkıaya geri gidilerek denetlenebilir. Çünkü bir önermenin yargı olma cihetinden vâkıaya mutabakatı sıdkiyet ise, vâkıanın nesf-i emr olma cihetinden yargıya mutabakatı da hakikattir. Bu sorunun cevabı ancak ve ancak yargının sıdkiyetini, vakıanın da hakikatini önceleyen insan için anlamlı; hesabı olan hasib için hem sıdkiyet, hem de hakikat zaten daha baştan mahsubdur. Şimdi bu duruma yalnızca İslam astronomi tarihinden bir örnek verelim:
Başta Edward S. Kennedy, David King, George Saliba, Jamil Ragep olmak üzere pek çok bilim adamının gösterdiği gibi, İslam astronomisi 1240’lara kadar, daha çok Batlamyus matematik sistemi ile Aristoteles kozmolojisi içerisinde işleyen, mevcut durumu ayrıntılarıyla yeniden üreten, yeni parametreler koyan, ancak bir bütün olarak mevcut sistemi nazarî olarak aşamayan bir yapıya sahiptir. İbn Heysem’in sorunlu noktalara dikkat çekmesine ve hem Doğu, hem de Batı İslam dünyasındaki nisbî teşebbüslere karşın, İslam dünyasında mevcut sistemi aşmaya çalışan ilk başarılı teşebbüs 1240’larda Mueyyeddin Urdî (ö. 1266) ile başlamış; Nasiruddin Tusî (ö. 1274), İbn Ebi Şükr Mağribî (ö. 1283), Kutbuddin Şirazî (ö. 1311), Sadru’ş-Şeria (ö. 1346), İbn Şatır (ö. 1375), Ali Kuşçu (ö. 1474), Şemseddin Hafrî (ö. 1522 civ.), Mirim Çelebî (ö. 1524), Giyaseddin Deştekî (ö. 1542), Garsuddin Halebî (ö. 1563) gibi isimlerle devam etmiştir. Kısaca, hem ilkelere hem de yönteme ilişkin yeni ve özgün nazarî bir çerçeve getiren 1240-1600 yılları İslam astronomisinin altın çağıdır. Bu yıllar Meraga, Semerkand ve İstanbul okullarının en aktif üretim yaptıkları, Batlamyus astronomisi yanında Aristoteles metafizik ve fiziğini aşmaya çalıştıkları, “hem hesabı, hem de gözlemi” beraberce dikkate alan yeni bir bilme yöntemi geliştirdikleri dönemdir.
Vâkıa böyle ise niçin bu vâkıaya ilişkin yargı farklıdır; tarihî vesikalara rağmen yargı/lar nasıl sistemin kelime-i şehadetleri olarak hâlâ ayakta durmaktadırlar? Bu soruların cevabı, kısaca, geleceği mahsub olan bir medeniyetin geçmişini de mahsub kılmak istemekle alâkalıdır. Bir de bu yargıya, “XII. yüzyıldan sonra din ve din adamları felsefe-bilim hayatına hakim olduğu için İslam dünyasında her şey geriledi” iddiasını ekleyelim. Ne ilginçtir ki, bütün bu özgün astronomiyi üreten isimlerin hepsi, ama hepsi din alimidir: Nasiruddin Tusî kelamcı, Kutbuddin Şirazî işrakî-sufî, Sadru’ş-Şeria fakih, İbn Şatır müezzin-muvakkıt, Ali Kuşçu kelamcı-fakih...
Sahih bir gelecek tasavvuru ancak ve ancak sahih bir geçmiş tasavvuruna sahip olmakla mümkündür demiştik. Bu vargıya şunu eklemeliyiz: Bugün milletçe içerisinde yaşadığımız tarih ve medeniyet perspektifi tamamen yapaydır. Bu perspektif içerisinde üretilen düşünceler, resimler ve hatta hisler bile bir o kadar sıhhatten yoksundur. Açıktır ki, Roma’ya çıkan yola giren bir milletin yolu Mekke’den geçmemelidir.
Paylaş
Tavsiye Et